AZƏRBAYCANDA MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR SOVET DÖVLƏTİ SİYASƏTİ KONTEKSTİNDƏ (1920-1940)
Özet Görüntüleme: 189
/ 
PDF İndirme: 384
DOI:
https://doi.org/10.46291/ISPECIJSSHvol2iss1pp44-78Anahtar Kelimeler:
Sovietization, Azerbaijan, national-moral values, family, Fasting, Muharram, Novruz, Oriental music, mugham, languageÖzet
Məqalədə sovetləşmənin ilk onilində Azərbaycanda milli-mənəvi dəyərlər sovet dövləti siyasəti kontekstində təhlil edilir. Kommunist totalitarizmini xarakterizə edən xüsusiyyətlər açıqlanır. Göstərilir ki, iqtisadi həyat da daxil olmaqla cəmiyyətin bütün sferaları total nəzarətə məruz qalır, xüsusi mülkiyyət ləğv olunur, nəticə etibarı ilə fəaliyyətin və cəmiyyət üzvlərinin muxtarlığının hər cür əsasları ləğv edilir. Hakimiyyət və xalq daxili «düşmənə» qarşı, «düşmən» isə xarici əhatə ilə mübarizəyə qalxır. Sosializm dövlətini qurmağa məcbur edilən xalqa tətbiq edilən de-yure və de fakto təzadları digər sahələrdə olduğu kimi milli-mənəvi dəyərlərə zərbə vurması tarixi faktlarla təhlil edilir.
Arxiv mənbələrinin verdiyi məlumatlara görə qeyd edilir ki, Şimali Azərbaycanı qəsb edən sovet rejimi qısa müddətdə burada 48 min adamı «qırmızı terrorun» qurbanı etmiş və ölkədə qurulan birpartiyalı diktatura rejimi Azərbaycan xalqının milli məfkurəsinə qadağa qoyaraq xalqın mədəni inkişafı üçün yaratdığı vahid «ənənəvi» sistemlə millət və vətən anlayışını sovet imperiyası məkanında bir pillə də geri atmışdır.Vətəndaşların şəxsi həyatı da daxil olmaqla ideologiya ictimai həyatın bütün sferalarına nüfuz edərək müəyyən hərəkətlərə sərt qadağalar qoymuşdur.
Cari siyasətdə sosializm quruculuğunun həyata keçirilməsində sovet amirlik aparatının ideoloji silahı mənəvi dəyərləri yox etmək uğrunda məqsədli iyrənc siyasət yürüdərək sinfi müba- rizə, beynəlmiləl tərbiyə və dinsizliyin təbliğini gücləndirilmiş, məktəblərdə təcrübi olaraq uşaqlarda bu istiqamətdə təsir üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişdir. 1923-cü ildə 2000-dən çox türk müəllimi təqib və sürgün edilmiş, bir çox qəzalarda soy adlarında «bəy», «paşa» olan minlərlə müəllim işdən çıxarılmışdır. 8 sentyabr 1923-cü ildən sonra bağlanan dini nikahlar heç bir hüquqi qüvvə daşımamışdır. Yeni insana vahid «ənənəvi ateizm» ruhlu sosial varlıq kimi baxılaraq məhərrəmliyin keçirilməsi ilə bağlı bütün qadağaların qoyulmuş, totalitar rejim özünün vahid «ənənəvi adət»lərini diktə etməklə toyda adət-ənənəyə uyğun olaraq verilən «damazlıq»ların ləğv edilməsi barədə qərar qəbul etmiş, islam dini adət və ənənələri müx- təlif ölkələrdən yanlış misallar gətirilməklə ramazanın səbəb və məqsədləri təhrif edilərək, orucluq bayramına qadağa qoyulmuş, əsassız səbəblərlə dinə sayğısızlıq göstərilmiş, gənclər arasında din- sizlik tərbiyəsinə xüsusi önəm daşımışdır.
Yaranmış «Allahsızlar ittifaqı» təşkilatının işi xalqın qədim milli adət-ənənələrinə müxtəlif rəsmi qadağalar qoymaqla, milli ruhdan çox-çox uzaq olan yeni adət-ənənələr yaradaraq (qırmızı toy, vətəndaş dəfni və s) və nəticədə xalqın milli və dini dəyərlərinə qarşı hörmətsizliklər anbaan artırmışdır. 1929-cu ildən başlayaraq ibadət binaları -13 qəza üzrə 219 məscid 2 mədrəsə, 18 kilsə digər təyinatlara (at tövləsi, anbar vəs.) verilmişdir. Qadınlar arasında çadranın atılması məcburi şəkildə həyata keçirilmiş, köhnəlik qalıqlarına qarşı mübarizə adı altında «antipapaq» kompaniyasına başlanılmış, bütün mədəni maarif müəssisəsində çalışanlardan min illər boyu milli qeyrət simvolu sayılan papağın atılması ilə bağlı qərar verilmiş, eləcədə dini və milli bayramlara qarşı açıq hücumlar nəticəsində “Novruz” bayramı dövlət bayramları siyahısından çıxarılmışdır.
aktlar bir daha göstərir ki, 20-30-cu illərdə rəsmi milli və dini siyasətdə, maarif sistemində, istehsalatda hökm sürən inzibati amirlik metodunun xüsusiyyətləri Azərbaycanda
reallaşan dövlət siyasətindən yan keçməmişdir. Bu totalitar rejimin həyata keçirdiyi siyasətin görünməyən tərəfləri idi.
Referanslar
AMEA S. Mümtaz adına Əlyazmalar İnstitutu f:18, siy.1, iş 116, 6v
AMEA S. Mümtaz adına Əlyazmalar İnstitutu f:18, siy.1, iş 120
AMEA S. Mümtaz adına Əlyazmalar İnstitutu f:18, siy.1, iş 151, 5v
AMEA S. Mümtaz adına Əlyazmalar İnstitutu f:18, siy.1, iş 158; 2v
AMEA S. Mümtaz adına Əlyazmalar İnstitutu f:18, siy.1, iş 167, 8v
AMEA S. Mümtaz adına Əlyazmalar İnstitutu f:18, siy.1, iş 186, 9v
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası (2005). 2 cilddə, II c., Bakı: Lider
Azərbaycan Respublikası MDA: f.57, siy.1, iş 322, 122 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.57, siy.1, iş 1556, 9 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.57, siy.1, iş 526, 255 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.57, siy.1, iş 589, 70 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.57, siy.1, iş 773, 74 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 788, 1v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 944, 14 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 1039, 1v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 1101, 37 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 1422, 3 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 2353, 1 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 2720, 10 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 2727, 1 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 2801, 4 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.1 siy. 74, iş 287, q.41, 219 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 2907, 2 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 3515, 11 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 3667, 10 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 3969, v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 5247, 6 v.
Azərbaycan Respublikası MDA: f.379, siy.1, iş 5332, 12 v.
Azərbaycan Respublikası MDƏİA: f.366, siy.8, iş 3, 30 v.
Azərbaycan Respublikası MDƏİA: f.442, siy. 4, iş 137, 46 v.
BƏDƏLBƏYLİ, Əfrasiyab (1929). Tar üzərinə mühakimə münasibətilə. “Kommunist” qəz., Bakı, 11 yanvar, №9 (2515)
BÜNYADOV Ziya (1990). Qadınlarımız, qurbanlarımız. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəz.,…Bakı, 28 sentyabr
Birinci Türkoloji Qurultay: görünən və görünməyən tərəflər. Elmi sessiyanın materialları (10
iyun 2016-cı il). Bаkı: Еlm və təhsil nəşriyyatı
ƏLIYEV Bəxtiyar (1988). Şəxsiyyət probleminə yeni baxış / Elmi-praktik konfransın materialları, Bakı.
ƏLIYEV, Bəxtiyar-ƏLIYEVA, Kamilə-CABBAROV, Rövşən-MUSTAFAYEV, Mirələm (2007). Şəxsiyyətin özünü gerçəkləşdirməsində özünüdərketmənin rolu // Psixologiya, elmi- praktik jurnal, №1, s. 3-13
GƏNCƏLİ, Sabir (1990)Ağ ləkələrin qaranlıq səhifələri // Azərbaycan qadını, №6
GƏNCƏLİ, Sabir (1988). Bakı Müsəlman Qadınlarının Xeyriyyə Cəmiyyəti // Azərbaycan
qadını, , № 11 s.14-16
GƏNCƏLİ, Sabir (1991). İşıqlı ömürlər, kövrək talelər, Bakı:Azərnəşr
GƏNCƏLİ, Sabir (1988). Belə bir ailə vardı // Azərbaycan qadını, 1988, № 12
GƏNCƏLİ, Sabir (1988). Bir ailənin faciəsi // Azərbaycan qadını, 1988, № 8
GƏNCƏLİ, Sabir (1989). Böyük bir nəslin faciəsi //Azərbaycan qadını, № 9
GƏNCƏLİ, Sabir (1982). Maarifpərvər qadın // Azərbaycan qadını, №6
GƏNCƏLİ, Sabir (1990). Mədəniyyət tariximizdən // Azərbaycan qadını, № 11-12
GƏNCƏLİ, Sabir (1989). Ülvi arzular, acı tale // Azərbaycan qadını, № 6
GƏNCƏLİ, Sabir (1988). Haqsızlıq ərşə də qalxsa // Azərbaycan qadını, , № 9
HÜSEYNZADƏ, A.(1989).Ümmugülsümün «Qala xatirələri» // Azərbaycan qadını, № 10
XÜRRƏMQIZI Afaq (2016). I Türkoloji Qurultayda qeyri-türk xalqlarının iştirakı və əlifba məsələsi. Birinci Türkoloji Qurultay: görünən və görünməyən tərəflər. Elmi sessiyanın materialları (10 iyun 2016). Bаkı: Еlm və təhsil nəşriyyatı
İclas. Əli Bayramov klubunda. Evlənmək yaşı haqqında. «Kommunist» qəz., Bakı, 1926, 28 sentyabr
İSLAMZADƏ C.(1987). Bizim Gülara. « Ədəbiyyat və incəsənət» qəz., Bakı, 3 iyul
KAZIMOVA, Kamilə. Şəxsiyyətin sosiallaşmasının bəzi məsələləri // Psixologiya, elmi-
praktik jurnal, 2007, №1, s. 15-22
MƏMMƏDZADƏ, Mirzəbala (2007). Köylü hərəkatı. Lenin siyasəti. Bakı
SULTANOVA, Hökumə (1974). İlk redaktor // Azərbaycan qadını, №3
TAHİRZADƏ Ədalət (2016). Türkoloji Qurultayda Türkİyə qorxusu və "Çk"-Nın "Casus ovu". Birinci Türkoloji Qurultay: görünən və görünməyən tərəflər. Elmi sessiyanın materialları (10 iyun 2016). Bаkı: Еlm və təhsil nəşriyyatı
Tar konservatoriyadan çıxarıldı. // “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı. Bakı: 1929, №2
1926-cı il I Bakı türkoloji qurultayı :stenoqram materialları, biblioqrafiya və foto- sənədlər / rus dilindən tərc.: Kamil Nərimanoğlu, Ə. Ağakişiyev(2006). Bakı: Çinar- Çap
АВАКЯН Ар (1926). Даешь 14-ти летних жет ответ тов.Т.Ш. о брачном возрасте. Газ.,
« Бакинский рабочий», 10 сентября
АВАКЯН Ар (1926). К итогам дискуссии по брачному вопросу. Газ., «Бакинский рабочий», 5 ноября
АЛИЕВА, Камила (2002). Творчество как фактор развития личности: Автореф: Дис. канд. псих. наук, Баку
БОГДАНОВ, Д. (1926).Рынок разврата. Газ., «Бакинский рабочий», 1926, 20 сентября
БОГДАНОВ Д.(1926). Два примера о проституции. Газ., «Бакинский Рабочий», 1926, 4 ноября
ГУСЕЙНОВА Ирада. История народов Кавказа. Баку: Тахсил, 2006, 684 с.
КАГРАМАНЛЫ Е. (2012). Фархад Агазаде и Первый Всесоюзный Тюркологический съезд // Ученые записки Таврического Национального Университета имени Вернад- ского. серия филология, том 25 (64), №2, с.24-29
О. Б. Гражданское и брачное совершеннолетие. Газ., «Бакинский рабочий», 1926, 26 сентября
ПЕРЕЛЬМИТР, (1926). К вопросу о брачном возрасте никаких отступлений. Газ.,
«Бакинский рабочий», 26 сентября
СУЛТАНОВА, Айта- АВАКЯН Ар (1926). Спец по брачным вопросам. Газ.,
«Бакинский рабочий», 3 сентября
СУЛТАНОВ, Гамид (1926). Несколько слов по брачному вопросу. Газ., «Бакинский р- абочий», 28 сентября
ТАЛЫБЛЫ, Б. (1926). О брачном возрасте. Газ., «Бакинский рабочий», 1926, 26 сен- тября
Т. Ш. Вопрос о брачном возрасте. Газ.,«Бакинский рабочий», 1926, 9 сентября, 30 сентября
ƏHMƏDOV, Hüseyn (2010) Nəriman Nərimanovun maarifçilik fəaliyyəti və pedaqoji fikirləri. Azərbaycan müəllimi qəzeti, 9 Aprel, №13 www.muallim.edu.az/www.old/arxiv
RÜSTƏMOVA-TOHİDİ Solmaz,
www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=65174
Cəlil Məmmədquluzadə Ensiklopediyası calilbook.musigi- dunya.az/m/mammedguluzade_calil.html
yasamal.cls.az/more/text/54808
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2017 ISPEC Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
